Ο σύγχρονος αθλητισμός συγκεντρώνει ποικίλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τα οποία τείνουν να προκαλούν συναισθήματα δυσφορίας όπως είναι το αυξημένο άγχος στους αθλητές, ιδιαίτερα πριν από σημαντικούς αγώνες.

Κάποια από αυτά που το προκαλούν είναι ο υψηλότερος συναγωνισμός που προκύπτει ανάμεσα στους αθλητές, των οποίων ο αριθμός ολοένα και αυξάνει με σκοπό την ανάδειξη νέων ταλέντων, η κατανάλωση περισσότερων ωρών για προπόνηση μέσα στην ημέρα και η μείωση ελεύθερου χρόνου για τον αθλητή, η πίεση από τον κοινωνικό περίγυρο για μεγαλύτερη προσπάθεια καθώς και η ευθύνη του αθλητή να ανταποκριθεί στις προσδοκίες του εαυτού του αλλά και της οικογένειας – πατρίδας που εκπροσωπεί.

Τα  παραπάνω χαρακτηριστικά δημιουργούν ένταση και αγωνία για την μέγιστη απόδοση που μπορεί να έχει ένας αθλητής όταν έρχεται αντιμέτωπος με άλλους αθλητές ιδιαίτερα σε κάποιο σημαντικό αθλητικό γεγονός.

Το άγχος συχνά είναι αναπόφευκτο και συνήθως λειτουργεί αποδιοργανωτικά. Η αδυναμία διαχείρησης αυτού συντελεί στην αποτυχία και δημιουργεί εσφαλμένη αντίληψη για τις προσωπικές δυνατότητες του αθλητή. Η αυτοεκτίμηση και η αυτοπεποίθηση μειώνονται και ο αθλητής μπορεί να αποθαρρυνθεί.

Η απόδοση στον αθλητισμό επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, τόσο από  τις σωματικές (βιολογικές) δυνατότητες του αθλητή, όσο και από την ψυχολογική του κατάσταση σε όλη τη διάρκεια των προπονήσεων αλλά και πριν από τον κάθε αγώνα.

Ο Thomson et. αl. (1985) συγκεκριμένα, αναφέρει ότι η αθλητική απόδοση επηρεάζεται στον ίδιο βαθμό τόσο από τις ψυχολογικές παραμέτρους όσο και από τις βιολογικές. Αυτό συμβαίνει επειδή τα παιδιά κληρονομούν τόσο τα βιολογικά χαρακτηριστικά όσο και τα ψυχολογικά (όπως μαθαίνονται από τον τρόπο που οι γονείς αντιμετωπίζουν καθημερινές κατασταάσεις).

Πολλές έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η μέγιστη απόδοση οφείλεται κυρίως στην ψυχοσυναισθηματική κατάσταση των αθλητών και όχι τόσο στο βιολογικό τους ταλέντο.

Πολλοί μελετητές αθλητικών επιδόσεων αναφέρουν ότι εκεί θα κρίνεται στο μέλλον και η διαφορά ανάμεσα στους αθλητές που θα έχουν ξεχωρίσει για τις παγκόσμιες επιδόσεις τους.

Τέτοια  ψυχολογικά χαρακτηριστικά που συμβάλλουν αποφασιστικά στην βελτίωση της επίδοσης ενός αθλητή και στη διάκριση του είναι, σύμφωνα με Hardy, 1990; Bawden, 2003; Auweele et. al. 1993., η αποφασιστικότητα για διάκριση, η αυτοπεποίθηση (γνώση των προσωπικών ικανοτήτων), η εμπιστοσύνη στον προπονητή, τα ισχυρά κίνητρα για νίκη καθώς και η αισιοδοξία του αθλητή.

Η ύπαρξη αρνητικών σκέψεων και κακής διάθεσης συνήθως έχει ως αποτέλεσμα την ένταση του άγχους των αθλητών πριν από τον αγώνα. Εκείνη τη στιγμή εντείνεται ο φόβος για την προσωπική απόδοση και το αποτέλεσμα του αγώνα.

Το άγχος τείνει να προκαλείται από μη λειτουργικούς ψυχολογικούς παράγοντες όπως είναι η μειωμένη αυτοπεποίθηση του αθλητή, η αρνητική αξιολόγηση της παρούσας αθλητικής κατάστασης καθώς και η συγκέντρωση πιο πολύ στο αποτέλεσμα παρά στην όλη διαδικασία.

Το στρες αντίθετα μπορεί να έχει ευεργετικό ρόλο φέροντας κινητικότητα και δημιουργική δραστηριοποίηση για τον αθλητή, αν ο ίδιος μάθει να αναγνωρίζει τα συμπτώματα στρες και τα μετατρέπει σε θετική ενέργεια προς όφελος του ιδίου και της απόδοσης του.

Αυτό σημαίνει ότι το στρες είναι εξωτερικό και αντικειμενικό ενώ το άγχος είναι εσωτερικό και υποκειμενικό.

Πιο ειδικά, τα συμπτώματα άγχους δρουν σε τέσσερα επίπεδα.

Σε ψυχολογικό επίπεδο παρατηρούνται στην αίσθηση απώλειας ελέγχου της κατάστασης, έλλειψη συγκέντρωσης και λήψης αποφάσεων, αρνητική διάθεση και στις απαισιόδοξες σκέψεις για το αποτέλεσμα.

Σε σωματικό επίπεδο εκφράζονται με στομαχικές διαταραχές, έντονο ρυθμό αναπνοής, εφίδρωση, μυϊκούς πόνους σε σημεία της πλάτης ή στον αυχένα και με έντονο τρέμουλο.

Σε επίπεδο συμπεριφοράς το άγχος το δηλώνουν οι αϋπνίες, το δάγκωμα των νυχιών, η έλλειψη συντονισμού κινήσεων και οι γρήγορες ή ασυντόνιστες κινήσεις των ποδιών και τέλος σε συναισθηματικό επίπεδο, το φανερώνουν οι αλλαγές στη διάθεση, η έλλειψη υπομονής, η ύπαρξη συναισθημάτων τρόμου και φόβου, ο συχνός θυμός και η έλλειψη υπομονής. Χρήσιμο για κάθε αθλητή είναι να μάθει να αναγνωρίζει πότε είναι σε κατάσταση στρες και πότε σε κατάσταση άγχους τα για να μπορέσει να ελέγξει τα συμπτώματα και να τα στρέψει σε μια δημιουργική έκβαση.

Σύμφωνα με τον Spielberger (1979), υπάρχει μια ψυχοβιολογική διεργασία στο πέρασμα από το στρες στο άγχος με αποτέλεσμα τη διέγερση. Αρχικά η αίσθηση ύπαρξης κινδύνου (σωματικού ή ψυχολογικού) εκφράζεται με το στρες το οποίο είναι απαραίτητο προκειμένου το άτομο να προετοιμαστεί για να αντιδράσει απέναντι σε αυτή την κατάσταση που φέρει ρίσκο.

Αν η ερμηνεία που θα δώσει το άτομο έγκειται στο ότι ο κίνδυνος (πραγματικός ή φανταστικός) θα φέρει αμετάκλητα αρνητικά και καθοριστικά αποτελέσματα για την πορεία του ιδίου, τότε το στρες εντείνεται και μετατρέπεται σε άγχος με αποτέλεσμα την έντονη διέγερση, σωματικά, ψυχολογικά, συναισθηματικά και συμπεριφοριστικά.

Το πώς θα ορίσει το άτομο και συγκεκριμένα ο αθλητής μια στρεσογόνα κατάσταση διαμορφώνεται από τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας του αλλά και από τον τρόπο που έχει μάθει από το οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον να ερμηνεύει ανάλογες καταστάσεις.

Ο αθλητής αρχικά χρειάζεται να μάθει να αναγνωρίζει τα συμπτώματα που προκαλούνται από την αίσθηση έκθεσης των αθλητικών δυνατοτήτων του και έπειτα να τα δέχεται ως φυσιολογική προετοιμασία του σώματος του για τον αγώνα.

Θα τον βοηθούσε, λίγες μέρες πριν τον αγώνα, να αναπαραστήσει στη φαντασία του όλη την διαδικασία προετοιμασίας και να προετοιμαστεί νοητικά για αυτόν (νοερή εξάσκηση).

Ωφέλιμες για το σώμα και την διατήρηση ρυθμού της αναπνοής είναι η χρήση τεχνικών χαλάρωσης με βαθιές αναπνοές ακριβώς πριν το αγώνισμα. Ενίσχυση της λειτουργικής συναισθηματικής κατάστασης του αθλητή θα φέρει η εστίαση της προσοχής του στην τακτική που θα ακολουθήσει, στη δική του απόδοση, η αποφυγή της σύγκρισης του με άλλους αθλητές, η αποφυγή σκέψεων και κριτικής των λαθών που ενδέχεται να κάνει στη διάρκεια του αγωνίσματος, η τόνωση της αυτοπεποίθησης του κάνοντας σωστό εσωτερικό διάλογο και ανακαλώντας παλιές επιτυχίες που αποδεικνύουν την ύπαρξη των αθλητικών δυνατοτήτων του.

Ο απολογισμός των ατομικών σκέψεων, πράξεων και συμπεριφορών προτείνεται να εξερευνούνται σε αρχικό στάδιο, στις προπονητικές ώρες του αθλητή, κάτι που σε πρώτο επίπεδο θα συντελέσει στην έγκαιρη προετοιμασία του αθλητή να αντιμετωπίσει μελλοντικά ένα σημαντικό αγώνισμα και επιπλέον θα ενισχύσει τη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ αθλητή και προπονητή.

Ο προπονητής έχει την δύναμη να συντελέσει στην ψυχική και σωματική προστασία και προετοιμασία του αθλητή. Οφείλει να τον εκπαιδεύσει, να θέσει σε προτεραιότητα την ψυχοσυναισθηματική και σωματική του υγεία, να εμπιστευτεί την εξάσκηση, να μάθει να αποδέχεται και να επωφελείται από μια αποτυχία, να προετοιμαστεί για το ενδεχόμενο πιθανών τραυματισμών στη διάρκεια της προπόνησης ή του αγώνα, να ενισχύσει την αυτοσυγκέντρωση του, να γνωρίσει τις δυνατότητες του και να θέσει στόχους, όχι τους μέγιστους επιθυμητούς που ανταποκρίνονται στις επιθυμίες των άλλων (π.χ. των γονιών του) αλλά αυτούς που είναι εφικτοί για αυτόν και που σταδιακά θα τον ενισχύσουν και θα τον εξελίξουν στη πορεία.  .

Στην  σύγχρονη εποχή και το σύγχρονο αθλητισμό το κοινωνικό περιβάλλον γίνεται όλο και πιο πιεστικό και οι αθλητές τείνουν να αξιολογούν το πως πρέπει να είναι και το πόσο πρέπει να αποδίδουν σύμφωνα με την γνώμη του κοινωνικού περίγυρου ώστε να είναι αποδεκτοί και να νιώθουν αξιόλογοι.

Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να δράσει ο προπονητής. Ο ίδιος οφείλει να γνωρίζει ότι το αποτέλεσμα του κάθε αγώνα, (σημαντικού και μη) είναι πάντα αξιοποιήσιμο για τον αθλητή.

Τόσο η επιτυχία αλλά ιδιαίτερα η αποτυχία προσφέρει το κατάλληλο πλαίσιο ώστε ο αθλητής να αντλήσει πληροφορίες για το πώς λειτούργησε ως ξεχωριστή οντότητα σε όλα τα επίπεδα και να δίνει ισχυρό κίνητρο να δουλέψει με αυτές τις πληροφορίες. Να γνωρίσει δηλαδή , να κατανοήσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του  και να μάθει να λειτουργεί χωρίς άγχος, με δημιουργικό στρες, πιο συγκροτημένα – οργανωμένα και πιο ώριμα για την βελτίωση της απόδοσης του.

Της Γεωργία Καβουρά
Ψυχολόγος, MSc in Psychology

Τακτικό μέλος actionmed (γιατροί εν δράσει)